عترت خورشید وبسایت شخصی محمد قدسی
اوصاف پیامبر ص و اوصیاء او
علیهم السلام در مثنوی – بخش اول
خداوند را شاکرم که در پنجاهمین قسمت به بعد از این سلسله نگارشها توفیق او مددکار شد که از محبوب محبوبان و خوب خوبان نبی اکرم و اوصیای او صلوات الله علیهم اجمعین بنویسم
این بحث در پنج قسمت ارائه می شود
قسمت اول بخش یک و دو:
یک: انبیا و مقام جانشینی خداوند
مقام جانشینی خداوند در زمین مقامی است که خداوند به نبی اکرمص و اوصیاء او علیهم السلام داده است
در ابیات 669تا 685 /1 در داستان پادشاه یهود و وزیر مکار او می خوانیم
تا به جاى او شناسيمش، امام(امیم)
دست و دامن را بدست او، دهيم
دست و دامن بدست كسى دادن: بكنايت، تسليم شدن، ،بيعت كردن
چون كه شد خورشيد و، ما را كرد داغ
چاره نبود، بر مقامش از چراغ
خورشید استعاره از پیامبر ص و چراغ استعاره از اوصیاء دوازده گانة اوست
چون كه شد از پيشِ ديده وصلِ يار
نايبى بايد،از او مان، يادگار
در مثال دوم یار استعاره از پیامبرص و نایب او وجود مبارک امیر مومنان علی ع است
چون كه گل بگذشت و، گلشن شد خراب
بوى گل را از كه يابيم؟ از گلاب
در مثال سوم گل استعاره از نبی اکرم ص و گلاب استعاره از علی ع است
چون خدا اندر نيايد، در عيان
نايب حقاند، اين پيغمبران
انبیای الهی جانشینان خداوند در روی زمین اند
«به آیات 30 بقره در بارة خلافت حضرت آدم ع و 26 ص در بارة جانشینی حضرت داوود مراجعه کنید»
نه غلط گفتم كه نايب، با منوب
گر دو پندارى، قبيح آيد، نه خوب
سپس مولانا به مقام وحدت انبیا و اولیا با حضرت خداوندی در مقام فعل اشاره می فرماید و این ها را همه با هم یکی می داند و این یکی بودن در مقام نور است که شرح آن عبارت است از :
نه! دو باشد تا تويى، صورت پرست
پيش او يك گشت، كز صورت برست
معنی بیت :تا تو صورت پرست هستى دو مىپندارى ولى در نظر كسى كه از عالم صورت گذشته يكى است
چون به صورت بنگرى ، چشم تو، دُوست
تو به نورش درنگر، كز چشم رُست
نوِر هر دو چشم، نتوان فرق كرد
چون كه در نورش نظر انداخت، مَرد
صورت امرى است زايل و متغير كه هرگز به ثبات و پايدارى موصوف نمىشود مانند چشم حسى كه به ظاهر دو تاست و نور و بينايى آن، يكى بيش نيست و با آن كه چشم تعدد دارد ولى آن چه ديده مىآيد تنها يكى است [1]
به عنوان مثال:
ده چراغ ار حاضر آيد، در مكان
هر يكى، باشد به صورت غير آن
فرق نتوان كرد نور هر يكى
چون به نورش، روى آرى، بىشكى
مثال دیگر:
گر تو صد سيب و، صد آبى، بشمرى
صد نماند، يك شود چون بفشرى
آبى: به، سفر جل (ميوهى معروف) نوعى از انگور كبود نيم رنگ.
در معانى، قسمت و اعداد نيست
در معانى ، تجزيه و افراد نيست
معانى قابل قسمت نبوده و قابل شمارش نيست و تجزيه و تركيب بر نمىدارد.[2]
اتحاد يار، با ياران خوش است
پاى معنى گير، صورت سركش است
حاصل آن که به صورت ها نگاه کردن انسان را از معنا باز می دارد و دچار تکثر گرائی و دوئیت می کند
صورتِ سركش ،گدازان كن به رنج
تا ببينى زير او ،وحدت چو گنج[3]
ور تو نگذارى ، عنايتهاى او
خود گدازد اى دلم مولاى او
معنی بیت :اگر تو صورت را كنار نگذارى عنايتهاى خداوندى آن را كنار خواهد زد و روزی فرا خواهد رسید که جز وحدت نوریه چیزی نبینی
مولى: بنده و مملوك.
او نمايد هم به دلها خويش را
او بدوزد خرقهى درويش را
« قلب درویشان را که از هم جدامیشود به هم میدوزد»
خرقه: پارهى جامه، قطعهى كهنه از نوع بافتنى و پوست، وصله و پينه،
دلق و دلق مرقع نيز ازين گونه لباس بوده است. [4]
دو :وحدت نوری انبیا و اولیا با خداوند
مولانا در (1606تا1619/2)دفتر دوم در بارة مقام وحدت نوری پیامبر و اوصیاء او با مقام فعل خداوندی می فرماید:
كافران ديدند احمد را بشر
چون نديدند از وى انْشَقَّ القمر
بشر: انسان، آدمى. مأخوذ است از آيه(يس، 15) و (مدثر، 25)[5]
انشَقَّ القَمَر: مأخوذ است از (قمر، 1- 2) «اِقْتَرَبَتِ اَلسَّاعَةُ وَ اِنْشَقَّ اَلْقَمَرُ. وَ إِنْ يَرَوْا آيَةً يُعْرِضُوا وَ يَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ» و اشارت است به شكافته شدن ماه به اشارت رسول (ص).
خطاب به کافران حس گرا می فرماید:
خاك زن در ديدهى حس بين خويش
ديدهى حس، دشمن عقل است و كيش
در ديده حس بين خود خاك بريز كه دشمن عقل و كيش است
ديده حس بين: ديدهاى كه جز محسوس را نبيند، چشم سر. و اشارت است به آيه «وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها: 7: 179 آنان را ديدهگانى است كه بدان نمىبينند.» (اعراف، 179)
و نيز «وَ مَنْ كانَ فِي هذِهِ أَعْمى فَهُوَ فِي اَلْآخِرَةِ أَعْمى.» 17: 72 (اسراء، 72)
ديدهى حس را خدا اعماش خواند
بت پرستش گفت و ضد ماش خواند
اعمى: كور.
اشاره به آيه 74 سوره بنى اسرائيل وَ مَنْ كانَ فِي هذِهِ أَعْمى فَهُوَ فِي اَلْآخِرَةِ أَعْمى وَ أَضَلُّ سَبِيلاً
ضدِّ ماش خواند: آنان را انسان نخواند. اشارت است به آيه «أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِكَ هُمُ اَلْغافِلُونَ.» 7: 179 (اعراف، 179)
به عنوان مثال:
ز انكه او كف ديد و دريا را نديد
ز انكه حالى ديد و فردا را نديد
كف: استعارت از محسوسات
دريا: استعارت از قدرت حق تعالى كه پديد آورنده همه محسوسات و جز محسوسات است.
خواجهى فردا و حالى، پيش او
او نمىبيند ز گنجى جز تسو
خواجه فردا و حالى: رسول حق، انسان كامل.
حالى: (مركب از حال «ياء» نسبت) كنونى.
فردا و حالى: اين جهان و آن جهان.
تَسُو: واحد وزنى در قديم معادل چهار جو،
شناخت حقيقت جز با صافى كردن دل و مجاهدت در تعليم به دست نيايد.
ذرهاى ز آن آفتاب آرد پيام
آفتاب آن ذره را گردد غلام
اگر ذرهاى بتواند از آن آفتاب يگانه پيام آورد آفتاب غلام آن ذره خواهد شد
ذرّه: استعارت است از انسانى كه در اثر لياقت و رياضت محل وحى الهى مىگردد.
آفتاب در مصرع اول: استعارت از حق جلّ و عَلا، و از آفتاب دوم «خورشيد» مقصود است
به عنوان مثال:
قطرهاى كز بحر وحدت شد سفير
هفت بحر آن قطره را باشد اسير
بحر وحدت: عالم جلال حق تعالى
سفير: پيام آور.
هَفت بحر: هفت دريا. دانشمندان قديم مىپنداشتند هفت دريا كره خاك را در بر گرفته است [6]
گر كف خاكى ،شود چالاك او
پيش خاكش، سر نهد افلاك او
كف خاك: استعارت از آدم.
چالاك: در اين بيت به معنى «مورد عنايت»، «گزيده»، و کوشا در اطاعت امر به كار رفته است
خاك آدم چون كه شد چالاك حق
پيش خاكش سر نهند املاك حق
خاك آدم: خاكى كه آدم از آن سرشته شد.
آدم خاكى ز حق آموخت علم
تا به هفتم آسمان افروخت علم
1012دفتر 1
چالاك شدن: در چند جاى از مثنوى آمده، که شتابان شدن، آماده گشتن، و نظير آن معنى مىدهد.
چالاك حق شدن: ظاهراً به سوى خدا رفتن مقصود است.
چنان كه در حديث(كشف الاسرار، ج 2، ص 164) آمده است «مَن تَقَرَّبَ إلَيَّ شِبراً تَقَرَّبتُ إلَيهِ ذِراعاً.»
السماء انشقت آخر از که بود؟
از يكى چشمى كه خاکیی گشود
السَّماءُ انشَقَّت: مأخوذ است از آيه «إِذَا اَلسَّماءُ اِنْشَقَّتْ وَ أَذِنَتْ لِرَبِّها وَ حُقَّتْ: یعنی، چون آسمان بشكافد و فرمان پروردگارش را برد و سزاوار بود.» (انشقاق، 1- 2) و اين در پايان جهان است.
مولانا از انشقاق آسمان، معراج رسول (ص) را در نظر دارد كه آسمانها براى پيمبر شكافته شد تا او به عرش حق رسيد.
و نيم بيت دوم بيت بعد مؤيد اين احتمال است
و محتمل است مقصود آدم (ع) باشد كه از خاك سرشته شد سپس به بهشت رفت.
خاكى: (منسوب به خاك) كه از خاك آفريده شده.
به عنوان مثال:
خاك از دُردى، نشيند زير آب
خاك بين، كز عرش بگذشت از شتاب
اشاره به معراج پیامبر ص
دُردى: سنگينى، ثقل.
نکتة لطیف و قابل توجه آن است که در آغاز می پنداریم که این خاک است که خود به عرش راه می یابد و حال آنکه این لطف و عنایت خداوندی است که شامل خاک می شود و قدرت او آن را به فراز عرش می برد:
آن لطافت پس بدان كز آب نيست
جز عطاى مبدع وهاب نيست
مُبدع: نو پديد آورنده.
وَهّاب: بسيار بخشنده.[7]
گر كند سفلى هوا و نار را
ور ز گل او بگذراند خار را.
سفلى: از طبقه فرودين، كه در طبقه پايين است. خاك و آب را سفلى، و آتش و هوا را علوى گويند.
حاكم است و يَفْعَلُ اللَّه ما يشاء
كاو ز عين دَرد، انگيزد دوا
حكم با او است و هر چه بخواهد مىكند و چون بخواهد از عين درد دوا مىانگيزد(آيه 27 ، سوره ابراهيم :يَفْعَلُ اَللَّهُ ما يَشاءُ يعنى خدا هر چه بخواهد مىكند )
[1] – در آيه 285 از سوره بقره مىفرمايد: آمَنَ اَلرَّسُولُ بِما أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَ اَلْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَكَ رَبَّنا وَ إِلَيْكَ اَلْمَصِيرُ يعنى پيغمبر به آن چه از طرف پروردگارش بر او نازل شده ايمان آورده و مؤمنين نيز همگى بخدا و فرشتگانش و كتب و پيمبرانش ايمان آوردند- ما ميان هيچ يك از پيمبرانش فرق و جدايى قائل نيستيم- و (مؤمنين) گفتند (آن چه فرمودى) شنيديم و اطاعت كرديم بار الها باز گشت ما بسوى تو است
[2] – معانى و حقائق غيبى كه ذات و اوصاف اوست يا مجردات بسيطانند و كليت آنها به اعتبار سعه و جمعيت كمالات است
و مانند مفاهيم كلىِ انتزاعى و منطقى نيستند
و بنا بر اين مانند جنس عالى بر اجناس متوسط
و يا جنس سافل بر انواع،
قسمت نمىشوند
و چون وحدت آنها ذاتى است و عددي نيست
بنا بر اصل: صرف الشيء لا يتكرر.
تعدد نمىپذيرند و چون بسيطانند
قابل تحليل به اجزاء نيستند
و از افراد تركيب نمىيابند تا تجزيه شوند و يا آن كه بساطت آنها ذهنى و خارجى است
[3] – طريق رهايى از صورت مجاهده و ريشه كن ساختن هوى و آرزوست
نه ويرانى بدن بمعنى خود كشى و بىتوجهى بحفظ بهداشت و صحت و استقامت اعضا
پس اگر كسى بتواند اغراض را در خود بكشد آن چه مايهى غيريت و دوگانگى است از وجود او نفى و طرد مىشود و به وحدت دست مىيابد
4- در قرآن كريم (العلق، آيهى 8)است:
إِنَّ إِلى رَبِّكَ اَلرُّجْعى، و در(النجم، آيهى 42) وَ أَنَّ إِلى رَبِّكَ اَلْمُنْتَهى
مقصود از دوختن خرقهى درويش آنست كه حق اين جدايى و تفرق را سرانجام به پيوستگى و اتصال بدل مىكند
5- «قالُوا ما أَنْتُمْ إِلاَّ بَشَرٌ مِثْلُنا وَ ما أَنْزَلَ اَلرَّحْمنُ مِنْ شَيْءٍ إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ تَكْذِبُونَ: گفتند (كافران) شما جز آدمى همچون ما نيستند. و رحمان چيزى فرو نفرستاده و شما جز دروغ نمىگوييد.» (يس، 15)
و نيز «إِنْ هذا إِلاَّ قَوْلُ اَلْبَشَرِ.» 74: 25 (مدثر، 25)
در ابیات 265 و 266 دفتر اول – آمده
همسرى با انبيا برداشتند
اوليا را همچو خود پنداشتند
گفته اينك ما بشر ايشان بشر
ما و ايشان بسته خوابيم و خور
[6] – آن هفت دريا: درياى اخضر، درياى عُمان، درياى قلزم، درياى بربر، درياى اقيانوس، درياى قسطنطنيه، و درياى اسود است ،لغت نامه دهخدا، ذيل «هفت دريا»
[7] – اگر آب لطيف است و خاك سنگين و كثيف، اگر دردى آب ته مىنشيند و آب صافى بالا مىرود آن لطافت و كثافت نه از طبيعت آب و خاك است- چنان كه فلسفى پندارد- بلكه آن طبيعت را خالق آنها بدانها داده است و هر گاه اراده كند جسم كثيف را علوى و جسم لطيف را سفلى مىكند.در ابیات 851- 849 دفتر 1 می خوانیم:
اين رسنها و سببها در جهان
هان و هان زين چرخ سر گردان مدان
تا نمانى صفر و سر گردان چو چرخ
تا نسوزى تو ز بىمغزى چو مرخ
باد آتش مىخورد از امر حق
هر دو سر مست آمدند از خمر حق
باید دانست که =
اولا = انسان و همه موجودات مسخّر امر حضرت حقاند و اگر نوعى را بر نوعى برترى بود آن مزيت را حق تعالى بدو بخشيده است.
ثانیا = هر كه برابر حق تواضعش بيشتر، لطف پروردگار او را شاملتر و آن كه در اين درگاه گردن افرازد خشم خدايش از پا در اندازد.
آدم از فروتنى مسجود فرشتگان شد و ابليس از برترى جويى از راندگان.
3217 – 3214 دفتر 1 می خوانیم:
علّتى بتّر ز پندار كمال
نيست اندر جان تو اى ذو دَلال
از دل و از ديدهات بس خون رود
تا ز تو اين معجبى بيرون شود
علّت ابليس أنَا خَیرى بُدست
وين مرض در نفس هر مخلوق هست
گر چه خود را بس شكسته بيند او
آب صافى دان و سرگين زيرِ جو ،
بازدیدها: 35